γράμμα σε χαρτί

Φίλε Γιώργο,

Έλαβα τη σημείωση των ποιημάτων που σου λείπουν και θα φροντίσω. Εγώ είνε ζήτημα αν έχω ένα-δυο από αυτά. Θα τα ζητήσω όμως από πρόσωπα που πιθανόν να τα έχουν.

Μου γράφεις αν έχω να σου ζητήσω κάτι. - Λοιπόν:

1) Επειδή ο Κατσίμπαλης φαίνεται ότι έπαψε (όπως οι βασιλείς) ν' απαντά απ' ευθείας σε γράμματα, παρακλήσεις, αιτήματα κ.λπ., και επειδή βαρέθηκα να του γράφω και να μη μου απαντά, και επειδή, αυτή τη φορά, είνε ανάγκη να έχω οπωσδήποτε μιαν απάντηση, ονομάζω εσένα, τον Γιώργο Σεφέρη, μεσάζοντά μου παρά τω Βασιλεί.

Σε παρακαλώ, λοιπόν, φίλε Σεφέρη, πληροφορήσου από τον Άνακτα κ. Γ. Κατσίμπαλη, εάν έλαβε τη διάλεξη περί «Γυναίκας της Ζάκυνθος» του Liddell που του έστειλα, τη παρακλήσει του τελευταίου, για να δημοσιευθή στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του κ. Κατσίμπαλη (δηλαδή στην «Αγλοελληνική Επιθεώρηση». Είμαι εκτεθειμένος απέναντι του Liddell o οποίος τρεις μήνες τώρα περιμένει νέα γι' αυτή την υπόθεση. -

Ευχαριστώ

2)Επίσης παρακάλεσε τον Άνακτα να δώσει οδηγίες σε κανένα από τους υπηρέτες του γραφείου του να μου στείλει τα δύο τελευταία τεύχη της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (δηλαδή της «Αγγλοελληνικής Επιθεώρησης» και είμαι έτοιμος να εμβάσω όπου δει τη συνδρομή μου για να τη λαμβάνω τακτικά. -

Ευχαριστώ και πάλι.

3) Και τώρα, Γιώργο, μ' ερωτάς τι φτιάχνω. Ετοιμάζω, για το φθινόπωρο, το 1ο τεύχος των «Καβαφικών μου Τετραδίων». - Θα είνε, ας πούμε, ένα είδος περιοδικού εις το οποίο θα σχολιάζω ό,τι νομίζω ότι πρέπει να σχολιαστεί σχετικά με τα γραφόμενα για τον ποιητή, αλλά, κυρίως, σ' αυτό μέσα, θα δημοσιευτούν όλες οι πληροφορίες, σημειώσεις μου κ.λπ. που θα έχουν αξία για το μελετητή που θα θέλει να έχει μια κάποια documentation στο μέλλον.

Περιμένω τα δικά σου. Στον Καββαδία έδωσα τα βιβλία σου.

26.2.47
Το περιοδικό μου θα βγαίνει 1 φορά το χρόνο ή κάθε δυο χρόνια.

Τάκη αγαπημένε μου! Πόσο μου φαίνεται χρόνος κάθε ώρα που περνώ μακριά σου! Επίστευα, πριν φύγω, πως δε σε θυμόμουν έτσι πολύ και με τόσο πόνο' υπέθετα πως θα έβρισκα λίγα πράγματα, στον τόπο που κλείνει τη μισή μου ζωή, που θα μπορούσαν να με απασχολήσουν οπωσδήποτε ευχάριστα. Τίποτε δεν έχει ενδιαφέρον για μένα που δεν είναι από σένα, που δε μιλεί για σένα, Τάκη. Ετοιμάζομαι για να βγω έξω, στον καθρέφτη δεν βλέπω το δικό μου, βλέπω το δικό σου πρόσωπο' κατεβαίνω τη σκάλα, στέκω, μου φαίνεται πως σε βλέπω να ανεβαίνεις' στο δρόμο συναντώ έναν γνωστό μου, με σταματά και μου μιλεί, γελώ και σε μια στιγμή που τον κοιτάζω φεύγει το κεφάλι του, και το δίκο σου πηγαίνει στη θέση του... Γελάς;

Τα ψηλά δέντρα, ο ουρανός, η θάλασσα, μόλις φθάνουν να χωρέσουν την εικόνα σου' όταν τρώω, βρίσκω ευκαιρία να καταπιώ και λίγα δάκρυά μου. Τάκη, με θυμάσαι καμιά φορά; Πες μου, πονείς λίγο στη σκέψη ότι η αγάπη μου σ' εσένα είναι μεγάλη σαν ένας μεγάλος πόνος; Γιατί όχι; Πώς μπορεί; Η ψυχή η δική σου, που είναι όμοια πονεμένη με τη δική μου, πώς δεν θα μ' ένιωθε; Δε θα με συμπονούσε;

Το βραδάκι σήμερα είναι γλυκό, μελαγχολικό, και η πνοή σου απαλή σαν χάδι καλοσύνης... Πού είσαι;

28.5.22
Μαρίκα

Στο πολύμοχθο άρθρο σας για τη γυναικεία λογοτεχνία τιμάτε και μένα με λίγα λόγια και σας ευχαριστώ. Έχετε δίκιο• το «Παρθεναγωγείο» έχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Άλλα γιατί γενικεύετε, και γράφετε: «... στα μυθιστορήματα της Ε.Α...» και πιο κάτω: «... έτσι και στα πεζογραφήματα της Ε.Αλεξίου...». Σίγουρα δεν έχετε διαβάσει τα βιβλία μου: «Με τη λύρα», «Παραπόταμοι», «Δεσπόζουσα», «Και ούτω καθεξής...», όλα μεγάλα μυθιστορήματα, ή τις συλλογές διηγημάτων: «Σκληροί αγώνες», «Προσοχή συνάνθρωποι!», «Και υπέρ των ζώντων», «Αναχωρήσεις και μεταλλαγές»... 122 το όλον διηγήματα. Αυτά τα γράφω μόνο για το χατήρι της ακριβολογίας. Γιατί δε θεωρώ κατώτερο λογοτεχνικό είδος την αυτοβιογραφία. Μάλιστα σε τούτα μου τα τελευταία χρόνια της ζωής, διαβάζω με ηδονή τίς αυτοβιογραφικές σελίδες των αγαπημένων μου συγγραφέων. Κι ακόμη ένα γουστόζικο: ρώτησαν, λέει, το Φλωμπέρ ποια γυναίκα τού ενέπνευσε τη «Madame Bovary». H Madame Bovaryείμαι εγώ, απάντησε ό Φλωμπέρ. Οπότε τι γίνεται και με τις αυτοβιογραφίες;


Γεια και χαρά σας
Έλλη Αλεξίου

3
Ελπίζω να πέρασες μια ήσυχη νύχτα, να σε περίμενε μια ωραία ανατολή έξω απ' το παράθυρόο σου και να μπόρεσες να κοιτάξεις γαλήνια τα βραδινά αστέρια πριν πας για ύπνο. Πόσο λίγο ξέρουμε από αγάπη, από την εκπληκτική τρυφερότητα και δύναμή της, πόσο εύκολα χρησιμοποιούμε τη λέξη αγάπη· τη χρησιμοποιεί ο στρατηγός· τη χρησιμοποιεί ο χασάπής· τη χρησιμοποιεί ο πλούσιος, όπως τη χρησιμοποιούν και τα νεαρά αγόρια και κορίτσια. Αλλά πόσο λίγα ξέρουν γι' αυτήν! Δεν ξέρουν την απεραντοσύνη της· ότι είναι αθάνατη· πόσο ανεξιχνίαστη είναι... Ν' αγαπάς σημαίνει να έχεις επίγνωση της αιωνιότητας.

Τι πράγμα είναι οι σχέσεις και πόσο εύκολα πέφτουμε στη συνήθεια κάποιας συγκεκριμένης σχέσης· θεωρούμε τα πράγ­ματα δεδομένα, αποδεχόμαστε τις καταστάσεις και δεν είναι ανεκτή καμιά αλλαγή· δε δεχόμαστε καμία κίνηση προς την αβεβαιότητα, ούτε για ένα λεπτό. Όλα είναι τόσο καλά ρυθμισμένα, τόσο στέρεα φτιαγμένα, τόσο δεσμευμένα, που δεν υπάρχει καμία ελπίδα για λίγη φρεσκάδα, για μια καθαρή ανα­ζωογονητική ανοιξιάτικη ανάσα. Αυτά κι άλλα πολλά τα ονο­μάζουμε σχέσεις. Αν παρατηρήσουμε από κοντά, οι σχέσεις είναι κάτι πολύ πιο λεπτό, κάτι πιο γοργό κι από την αστραπή, πιο αχανές κι από τη γη, γιατί οι σχέσεις είναι η ζωή. Η ζωή μας είναι σύγκρουση. Θέλουμε να κάνουμε τις σχέσεις χοντρο­κομμένες, ωμές, εύκολες. Έτσι χάνουν την ευωδιά τους, την ομορφιά τους.
... ...

5
Χθες τ' απόγευμα άρχισε να βρέχει και το βράδυ έκανε κατακλυσμό. Δεν έχω ξαναδεί τέτοιο πράγμα. Ήταν σαν ν' άνοιξαν οι ουρανοί. Υπήρχε μαζί και μια εκπληκτική σιωπή. Η σιωπή ενός όγκου, ενός τεράστιου όγκου που έπεφτε στη γη. Είναι πάντα δύσκολο να κρατηθεί κανείς απλός και καθαρός. Οι άνθρωποι λατρεύουν την επιτυχία, τον μεγαλύτερο, τον καλύτερο• τα κολοσσιαία υπερκτήρια, τα υπεραυτοκίνητα, τα υπεραεροπλάνα και τους υπεράνθρωπους. Δεν είναι οι επιτυχημένοι άνθρωποι εκείνοι που μπορούν να χτίσουν έναν καινούριο κόσμο. Για να είσαι πραγματικός επαναστάτης, χρειάζεται ολοκληρωτική αλλαγή της καρδιάς και του νου• και πόσο λίγοι είναι εκείνοι που θέλουν να ελευθερώσουν τους εαυτούς τους! Μπορεί να κόψει κανείς τις επιφανειακές ρίζες• αλλά το να κόψει τις βαθιές ρίζες, που τρέφουν τη μετριότητα, την επιτυχία, χρειάζεται κάτι παραπάνω από λέξεις, μεθόδους, εξαναγκασμούς. Οι πραγματικοί χτίστες είναι λίγοι• οι υπόλοιποι ματαιοπονούν.

Περνάει κανείς όλη του τη ζωή συγκρίνοντας τον εαυτό του με κάποιον άλλο, με το τι είναι και το τι θα 'πρεπε να ήταν, με κάποιον που είναι πιο τυχερός. Αυτή η σύγκριση πραγματικά σκοτώνει. Η σύγκριση είναι κάτι εξευτελιστικό, διαστρεβλώνει τον τρόπο που βλέπει κανείς τα πράγματα. Και μεγαλώνουμε μέσα στη σύγκριση. Όλη μας η εκπαίδευση βασίζεται σ' αυτή, όπως και όλη μας η παιδεία. Έτσι υπάρχει μια αδιάκοπη πάλη να γίνει κανείς κάτι διαφορετικό απ' αυτό που είναι. Η κατανόηση αυτού που κανείς είναι φέρνει στην επιφάνεια δημιουργικότητα, αλλά η σύγκριση τρέφει την ανταγωνιστικότητα• τη σκληρότητα• τη φιλοδοξία, που νομίζουμε ότι φέρνει πρόοδο.
... ...

12
Παίρνε τα πράγματα απλά, αλλά μέσα σου να 'χεις πληρότητα και εγρήγορση. Μην αφήνεις να σου ξεφεύγει ούτε μια στιγμή χωρίς να έχεις πλήρη επίγνωση τι συμβαίνει μέσα σου και γύρω σου. Συχνά αυτό σημαίνει να είναι ευαίσθητος κανείς, όχι σ' ένα δυο πράγματα αλλά ευαίσθητος στα πάντα. Το να είσαι ευαίσθητος στην ομορφιά και να απωθείς την ασχήμια φέρνει σύγκρουση. Ξέρεις, καθώς παρατηρείς, θα αντιληφθείς ότι το μυαλό συνέχεια κρίνει -«αυτό είναι καλό», «εκείνο είναι κακό», «αυτό είναι μαύρο», «εκείνο είναι άσπρο»- κρίνει ανθρώπους, συγκρίνει, ζυγίζει, υπολογίζει. Ο νους είναι ατέλειωτα ανήσυχος. Μπορεί ο νους να παρακολουθεί, να παρατηρεί χωρίς να κρίνει, χωρίς να υπολογίζει; Να αντιλαμβάνεσαι χωρίς να βάζεις ταμπέλες και δες απλώς αν ο νους μπορεί να το κάνει αυτό. Παίξε μ' αυτό το πράγμα. Μην τον πιέζεις, άσ' τον να παρακολουθεί τον εαυτό του.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που προσπαθούν να είναι απλοί αρχίζουν από τα εξωτερικά απορρίπτοντας, αποκηρύσσοντας, κάνοντας οτιδήποτε, αλλά εσωτερικά η πολυπλοκότητα της ύπαρξής τους παραμένει. Με εσωτερική απλότητα το εξωτερικό ανταποκρίνεται στο εσωτερικό. Να είναι κανείς απλός εσωτερικά σημαίνει να είναι ελεύθερος από την παρόρμηση για περισσότερο, που δε σημαίνει να είναι ικανοποιημένος με αυτό που είναι. Να είσαι ελεύθερος από την παρόρμηση για περισσότερο σημαίνει να μη σκέφτεσαι με βάση το χρόνο, την πρόοδο, το φτάσιμο κάπου. Να είσαι απλός σημαίνει να ελευθερώσει ο νους τον εαυτό του από όλα τα αποτελέσματα• σημαίνει να αδειάσει ο νους τον εαυτό του από κάθε σύγκρουση. Αυτό είναι πραγματική απλότητα.
... ...

13
Δεν πρέπει να σου συμβεί πια κανενός είδους ταραχή, ούτε καν η πιο φευγαλέα. Αυτού του είδους οι ψυχολογικές αντιδράσεις επιδρούν στο σώμα με δυσάρεστα αποτελέσματα. Να είσαι πολύ δυνατή μέσα σου. Να είσαι στερεή και ξεκάθαρη. Να 'χεις πληρότητα• μην προσπαθείς να έχεις πληρότητα, να έχεις. Μην εξαρτιέσαι από κανέναν κι από τίποτα• από εμπειρία ή ανάμνηση• η εξάρτηση από το παρελθόν, όσο ευχάριστη κι αν είναι, το μόνο που κάνει είναι να κομματιάζει το παρόν. Να 'χεις επίγνωση και άσε αυτή την επίγνωση να είναι άθικτη και αδιάσπαστη έστω για ένα λεπτό.

Ο ύπνος είναι ουσιαστικός• φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου αγγίζει κανείς άγνωστα βάθη που ο συνειδητός νους δεν μπορεί ποτέ ν' αγγίξει ή να 'χει την εμπειρία τους. Πιθανόν αυτό δεν είναι πολύ ξεκάθαρο, αλλά απλώς διάβασέ το και παίξε μαζί του. Νιώθω ότι υπάρχουν μερικά πράγματα που ποτέ δεν μπορεί να 'ναι ξεκάθαρα. Δεν υπάρχουν κατάλληλες λέξεις, αλλά, εντούτοις, αυτά βρίσκονται εκεί.

Ειδικά για σένα, είναι σημαντικό να έχεις ένα σώμα που να μην έχει κανενός είδους ασθένεια. Πρέπει, ήσυχα και με τη θέληση σου, να βάλεις κατά μέρος όλες τις ευχάριστες αναμνήσεις και εικόνες, έτσι ώστε ο νους σου να είναι ελεύθερος και αμόλυντος για κείνο που είναι αληθινό. Σε παρακαλώ πολύ, πρόσεξε όσα γράφονται εδώ. Οποιαδήποτε εμπειρία, οποιαδήποτε σκέψη πρέπει να τελειώνουν κάθε μέρα, κάθε λεπτό, μόλις εμφανίζονται, ώστε ο νους να μην απλώνει ρίζες στο μέλλον. Αυτό είναι πραγματικά σπουδαίο, γιατί αυτό είναι η πραγματική ελευθερία. Έτσι δεν υπάρχει εξάρτηση, κι η εξάρτηση φέρνει πόνο, καθώς επηρεάζει το σώμα και τρέφει την ψυχολογική αντίσταση. Κι όπως είπες, η αντίσταση δημιουργεί προβλήματα: να πετύχεις, να γίνεις τέλειος κ.λπ. Στην αναζήτηση υπάρχει πάλη, προσπάθεια, κόπος• αυτός ο κόπος, αυτή η πάλη αναπόφευκτα τελειώνει σε απογοήτευση -θέλω κάτι ή θέλω να γίνω κάτι- σ' αυτή την ίδια τη διαδικασία να φτάσεις κάπου υπάρχει η λαχτάρα για περισσότερο και το περισσότερο δεν έχει τέλος κι έτσι υπάρχει πάντα μια αίσθηση ότι κάτι σ' εμποδίζει. Κι έτσι υπάρχει πόνος. Για μια ακόμα φορά λοιπόν στρέφεται κανείς σε κάποια άλλη μορφή εκπλήρωσης, με τις αναπόφευκτες συνέπειες. Οι επιπλοκές της πάλης, της προσπάθειας είναι τεράστιες και, γιατί ψάχνει κανείς; Γιατί ο νους ψάχνει ασταμάτητα και τι τον κάνει να ψάχνει; Το ξέρεις ή, μάλλον, έχεις επίγνωση ότι ψάχνεις; Αν έχεις, τότε ξέρεις ότι το αντικείμενο του ψαξίματός σου αλλάζει από περίοδο σε περίοδο. Βλέπεις τη σημασία της αναζήτησης με τις απογοητεύσεις και τους πόνους της. Ότι στην ανεύρεση κάποιου πράγματος που είναι πολύ ικανοποιητικό υπάρχει μια στασιμότητα, με τις χαρές και τους φόβους της, με πρόοδο και επιθυμία να γίνεις κάτι. Αν έχεις επίγνωση ότι ψάχνεις, είναι δυνατό να πάψεις να ψάχνεις; Και αν ο νους δεν ψάχνει, ποια είναι η άμεση, πραγματική αντίδραση ενός νου που δεν ψάχνει;

Παίξε μ' αυτό και βρες• μην πιέσεις τίποτα, μην αφήσεις το νου να αναγκάσει τον εαυτό του να ζήσει κάποια ιδιαίτερη εμπειρία, γιατί τότε θα γεννήσει ψευδαισθήσεις για τον εαυτό του.

Ξενοδοχείο «Excelsior», Ρώμη

Μόλις έλαβα με πολύ συγκίνηση την επιστολή σας, η οποία παρεμπιπτόντως έφτασε την ημέρα των γενεθλίων μου ως το πιο ευπρόσδεκτο δώρο. Είναι απολύτως αληθινό το ότι ονειρευόμουν να κάνω μια ταινία με σας, και από αυτή τη στιγμή θα κάνω τα αδύνατα δυνατά. Θα σας γράψω μια μακροσκελή επιστολή για να σας εκθέσω τις ιδέες μου. Μαζί με το θαυμασμό μου, σας παρακαλώ, δεχθείτε την ευγνωμοσύνη μου. Με τους καλύτερους χαιρετισμούς μου.

Roberto Rossellini

απόδοση: Φανή Μουρίκη

από Το Δέντρο, τχ. 189-190
Νοέμβριος 2012

(πρωτότυπη φωτογραφία: michaeljcinema.wordpress.com)

...[Ο] κόσμος ήταν και είναι κάτι άλλο από εμάς. Η ύπαρξή μας, και ό,τι είναι έξω από την ύπαρξή μας, είναι δύο στοιχεία που τελούν αναμεταξύ τους σε ένταση, παρόλο που όταν λέμε πως υπάρχουμε εννοούμε πως υπάρχουμε μέσα στα πράγματα του κόσμου. Εδώ στεριώνεται αυτός ο διχασμός υποκειμένου και αντικειμένου μαζί μ' όλη του την ένταση, που δεν έπαψε να υπάρχει, κι όλον τον μηδενισμό που προέρχεται απ' το σφάλμα του πεπερασμένου. Εδώ όμως βρίσκεται η δυσκολία και το αδιέξοδο ύστερα απ' την έλευση και συνειδητοποίηση του μηδενός. Πώς να μιλήσεις για το μηδέν, το κενό, το τίποτα;

... ... ...

Αγαπητέ κύριε Ροσελίνι

Είδα τις ταινίες Ρώμη ανοχύρωτη πόλη και Παϊζά και μου άρεσαν πάρα πολύ. Εάν χρειάζεστε μια σουηδή ηθοποιό με καλά αγγλικά, να μην έχει ξεχάσει τα γερμανικά της, να γίνεται απόλυτα κατανοητή με τα γαλλικά της, και η οποία στα ιταλικά ξέρει να λέει μόνο ti amo, είμαι έτοιμη να έρθω να γυρίσω μια ταινία μαζί σας.

Ingrid Bergman
απόδοση: Φανή Μουρίκη


από Το Δέντρο, τχ. 189-190
Νοέμβριος 2012

(πρωτότυπη φωτογραφία: www.listal.com)

* η απάντηση του Ρομπέρτο Ροσελίνι

3 Μαρτίου 1953

Δεν μπορώ να σας πω πόσο με συγκίνησε το γράμμα σας και πόσο με γεμίζουν με υπερηφάνια όλα αυτά που γράψατε για μένα, τόσο βαθιά, πειστικά και αποτελεσματικά όπως είναι, ας το πούμε έτσι, στο φυσιολογικό τους μέγεθος. Σας είμαι υποχρεωμένος. Πώς να εξοφλήσω αυτό το χρέος και πώς να σας απαντήσω; Πριν από την αναχώρησή μου διάβασα ολόκληρο το βιβλίο σας Η Φιλοσοφία της Αρχαίας Ελλάδας. Δε μου είχε συμβεί ποτέ να διαβάσω κάτι πιο κατανοητό, πιο καθαρό, γοητευτικό κι ολοκληρωμένο για τον Πλάτωνα. Όλα αυτά τα καταφέρατε μ' έναν τρόπο αξιοζήλευτο.

[....] Φτάνοντας σ' αυτόν τον τόπο, θυμήθηκα πως είχα ζήσει εδώ για ένα μήνα το καλοκαίρι του  '35 και ότι το χειμώνα του ίδιου χρόνου όπως και κατά τη διάρκεια του πολέμου και εσείς είσασταν εδώ μαζί με την Ιρίνα Σεργκέιβνα.

Μας έβαλαν στη δεύτερη πτέρυγα του Σανατορίου, εκεί που τότε ζούσα κι εγώ, σχεδόν στο ίδιο δωμάτιο. Απ' το δωμάτιό μου φαινόταν ένα χιονισμένο σπίτι με ένα μοναδικό παραθυράκι, απ' όπου έβγαινε τότε με μια λευκή πουκαμίσα κι ένα τσιγάρο ανάμεσα στα δάχτυλα η Ζινάιντα Βλαντιμίρνοβνα Κούρβιτς. Θα ήθελα να σας γράψω από εκείνο τον τόπο. Τότε ήμουν 18 χρόνια νεότερος, ο Μαγιακόβσκι δεν είχε ακόμη θεοποιηθεί, μου είχαν μεγάλη εκτίμηση, έκαναν γνωστά τα έργα μου στο εξωτερικό. Δεν ήμουν στην πραγματικότητα άρρωστος, αν κι αισθανόμουν ανεπανόρθωτα δυστυχισμένος και πέθαινα, σαν μαγεμένος απ' το κακό πνεύμα των παραμυθιών. Ήθελα τότε, με τίμια και αυθεντικά μέσα, να κάνω κάτι προς δόξαν εκείνων που βρίσκονταν γύρω μου, κάτι που θα μου προξενούσε ευχαρίστηση, και που θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μονάχα με υπεκφυγές.

Το πρόβλημα ήταν άλυτο, ο τετραγωνισμός του κύκλου, ερχόμουν σε σύγκρουση με την αφερεγγυότητα μιας κατάστασης που έκρυβε όλους τους ορίζοντες και έκλεινε τους δρόμους. Είναι καταπληκτικό το πώς έμεινα άθικτος, θα έπρεπε ίσως να πέθαινα τότε όπως ο Άντικ.

Τώρα είμαι άρρωστος από την καρδιά μου, πράγμα που δεν είναι επινόηση, βρίσκομαι πέρα από τις παρατάξεις, έχοντας πέσει σε δυσμένεια, όλα τα σημεία άλλαξαν, τα «συν» έχουν γίνει «μείον» αλλά είμαι ευτυχισμένος και ελεύθερος, υγιής, χαρούμενος και δυνατός. Με μια ολοκληρωτική απερισκεψία έχω πιαστεί απ' τον Ζιβάγκο, που δε χρησιμεύει σε κανέναν, αλλά που είναι αχώριστος από εμένα, όπως εκείνο το παράθυρο που δεκαοχτώ χρόνια πριν ήταν για μένα ένα αδιέξοδο και που κοντά του δεν μπορούσα και δεν ήξερα τι να κάνω.

[....] Σας φιλώ.

Δικός σου Μπ.

Boris Leonidovich Pasternak
απόδοση: Θοδωρής Στεφανόπουλος


από Το Δέντρο, τχ. 47
Σεπτέμβριος 1989

(πρωτότυπη φωτογραφία: radioswissclassic.ch)

Γιάννενα 20/1/41

Νοσηλεύομαι από βρογχίτιδα εδώ και λίγες μέρες. Δεν κατέχω, αν θα μείνω λίγο ή πολύν καιρό. ή αν ύστερα θα πάρω άδεια να έρθω στην Αθήνα ή όχι. Σ' ευχαριστώ, αν και πολύ καθυστερημένα, για τα γράμματά σου, που μου έκαναν πολύ καλό σε στιγμές που ένοιωθα τον εαυτό μου ολομόναχο.

Θα 'θελα να σ' έβλεπα, να κουβεντιάσω μαζί σου. Άλλοτε έκανες λάθος μεγαλώνοντας άλλους στα γράμματά σου, αυτή τη φορά έκανες λάθος μεγαλώνοντας εμένα. Αλλά, ας ελπίσουμε ν' ανταμώσουμε γρήγορα ο ένας τον άλλο, να σφίξουμε τα χέρια μας, ας ελπίσουμε πως θα έχουμε υγεία.

Κύριε,

Δεν έχω την τιμή να με γνωρίζετε. Εδώ και χρόνια σκέφτομαι να σας γνωρίσω, επωφελούμενος από τη σύντομη διαμονή μου κάθε χρόνο στη Βρετάνη. Συνήθως διαμένω στο Παρίσι όπου διευθύνω ένα λογοτεχνικό περιοδικό με τίτλο Littérature το οποίο, νομίζω, δεν θα σας δυσαρεστούσε αν είχαμε την ίδια ηλικία. Αισθάνομαι το μεγαλύτερο θαυμασμό για τη λογοτεχνική σας στάση και αν, όπως το πιστεύω, μπορείτε να λάβετε υπόψη αυτόν τον έπαινο χωρίς πίκρα, σας θεωρώ, όπως και οι φίλοι μου, ως τον άνδρα απέναντι στον οποίο ο χρόνος υπήρξε ο πιο άδικος. Είστε έτσι ακριβώς σαν εκείνον για τον οποίο αισθανόμαστε το μεγαλύτερο θαυμασμό και τη μεγαλύτερη στοργή. Αν η ιδέα μου δεν θα σας δυσαρεστούσε, θα σας ομολογούσα ότι σκοπεύω να γράψω για σας το πρώτο άρθρο για την αποκατάσταήη σας στο δεύτερο τόμο του βιβλίου μου Les Pas perdus που θα δημοσιευτεί από τις εκδόσεις N.R.F. Aλλά αυτό ας μην σας μεταπείσει, αν δεν θέλετε να με δεχτείτε, θα επιθυμούσα να μιλήσω επί μακρόν μαζί σας, καί με τη μεγαλύτερη δυνατή εμπιστοσύνη, μ' έναν τρόπο σαν να μην με ξαναβλέπατε και σαν να είχαμε γνωριστεί στην τύχη. Κάντε μου αυτή την τιμή και δώστε μου αυτή τη χαρά, Κύριε. Γνωρίζω το πρόσωπό σας, δεν δυσπιστώ για την ψυχική σας διάθεση. Νομίζω ότι το μεγαλύτερο χάρισμα των ποιητών είναι το να αναγνωρίζονται πάντα μεταξύ τους. Αν η ελπίδα που τρέφω για τη συνάντησή μας μετατραπεί σε απογοήτευση, θα κατηγορήσω μονάχα τον εαυτό μου. Ξέχασα να σας πω ότι είμαι 27 ετών, και πως γυναίκα μου, η οποία σας θαυμάζει όπως εγώ, θέλει να με συνοδεύσει. Θα μείνουμε στο Lorient μέχρι τις 10 Σεπτεμβρίου. Αν θέλετε να μας δεχθείτε για μια ή δυο ώρες, θα ήμουν πολύ ευγνώμων να μου πείτε ποια μέρα μπορείτε να είστε στο Camaret.

Καντακές Ιούλιος-Αύγουστος 1928

Φεντερίκο, είσαι μια καταιγίδα χριστιανοσύνης που έχει ανάγκη από την δική μου την ειδωλολατρεία. Τον τελευταίο καιρό, στη Μαδρίτη, αφιερώθηκες σε κάτι που δεν θα έπρεπε να είχες αφιερωθεί ποτέ. Θα έρθω να σε πάρω για να σου κάνω μια κούρα θαλάσσης. Θα είναι χειμώνας και θ' ανάψουμε φωτιά. Τα φτωχά τα ζώα θα έχουν ξεπαγιάσει. Θα θυμηθείς ότι είσαι ένας εφευρέτης θαυμαστών πραγμάτων και θα ζήσουμε μαζί με μια φωτογραφική μηχανή.

(Ομπερνόιλαντ κοντά στη Βρέμη την 11η Αυγούστου 1903, Τρίτη)

Δεν θέλω να αποσπάσω την τέχνη από τη ζωή. Ξέρω πως κάποτε και κάπου έχουν το ίδιο φρόνημα. Αλλά εγώ είμαι ένας αδέξιος στη ζωή και γι' αυτό, καθώς η ζωή συμμαζεύεται γύρω μου, είναι πολύ συχνά για μένα μια παραμονή, μια αργοπορία, που με κάνει να χάνω πολλά, περίπου όπως κάποτε σε όνειρο, όταν δεν μπορεί κανείς να τελειώσει με το ντύσιμο και παραμελεί για δύο ιδιότροπα κουμπιά παπουτσιών κάτι σπουδαίο, που δεν ξανάρχεται ποτέ. Και είναι αλήθεια σωστό, πως η ζωή περνάει και πράγματι δεν αφήνει πολύ καιρό για παραμέληση και για πολλές απώλειες• ιδιαίτερα γι' αυτόν, που θέλει να έχει μια τέχνη. Γιατί η τέχνη είναι ένα πράγμα πολύ πιο μεγάλο και πιο δύσκολο και πιο μακρό για μια ζωή και αυτοί που βρίσκονται σε μεγάλη ηλικία είναι μόνον αρχάριοι σ' αυτήν. «Στην ηλικία των εβδομηντατριών χρόνων είναι που κατανόησα κάπως τη μορφή και την αληθινή φύση των πουλιών, των ψαριών και των φυτών», έγραψε ό Χοκουσάι και ο Ροντέν αισθάνεται το ίδιο και μπορεί να συλλογίζεται ακόμα τον Λεονάρντο, που έφτασε σε μεγάλη ηλικία. Και όλοι αυτοί ζούσαν πάντα μέσα στην τέχνη τους συγκεντρωμένοι γύρω από το ένα και άφηναν όλα τα άλλα να φουντώσουν από μόνα τους. Πώς όμως είναι δυνατό να μη φοβάται κανείς, που μόνο σπάνια έρχεται στο ιερό του, όταν έξω, στην εξεγειρόμενη ζωή, πέφτει μέσα σ' όλες τις παγίδες και αναίσθητος προσκρούει πάνω σ' όλες τις αντιστάσεις; Γι' αυτό θέλω να βρω με τόση λαχτάρα και τόσο ανυπόμονα την εργασία, την εργάσιμη μέρα, διότι η ζωή μόνον, όταν γίνει πρώτα εργασία, μπορεί να γίνει τέχνη...

Δείξε κατανόηση με μένα, αν σ' αφήνω να περιμένεις• εσύ έφυγες σαν ένας σοφός, εγώ όμως φεύγω όπως τα ζώα, όταν περάσει ή εποχή της απαγόρευσης του κυνηγιού

Rainer Maria Rilke
μετάφραση: Norgard Pechermeyer-Michaelides


από το περιοδικό Ευθύνη, τχ. 234
Ιούνιος 1991

-πρωτότυπη εικόνα εξωφύλλου: brainpickings.org-
-πρωτότυπη φωτογραφία Ρίλκε-Σαλομέ: picture-poems.com-

κάθομαι στο δωμάτιό σου, κοιτάζοντας έξω στο τόσο γνώριμο σε σένα δάσος. Μέχρι στιγμής, τα πάντα είναι μια απόλαυση. Ντρέπομαι για την όρεξή μου για φαγητό, κι όσο για τον ύπνο… είχα ξεχάσει ότι ο ύπνος μπορεί να είναι για το κορμί μια ζωντανή και πολύ δυνατή ευχαρίστηση. Ναι, μπορεί! Και έτσι ήταν για μένα για όλες τις τρεις νύχτες. Ξυπνάω κάπου-κάπου, γεμάτη από την ευχαρίστηση του ν’ αναπνέω καθαρό αέρα του βουνού (όχι κρύο, μονάχα ψυχρό αέρα), του να βρίσκομαι ψηλά με όλα τα δάση από κάτω να κοιμούνται κι αυτά, στο ακίνητο λευκό φως του φεγγαριού. Είναι μεγαλειώδης αίσθηση.

Σε μια ώρα, έξω από το παράθυρό σου, θα δω ένα απαράμιλλο θέαμα - το Δία και την Αφροδίτη να λάμπουν και οι δύο στο χρυσορόδινο ουρανό, και οι δύο στη Δύση· αυτή να μη βρίσκεται πολύ πάνω από τον ορίζοντα, και αυτός περίπου στη μέση μεταξύ του ζενίθ και της ασημένιας περιπλανώμενης κυρίας. Από τις 5:30 έως τις 6:30 αποκτούν μια εξαίσια λαμπρότητα - το χρώμα τους βαθαίνει με το κάθε δευτερόλεπτο, σ’ έναν ουρανό που το φως σταμάτησε, αστιγμάτιστο από άλλα αστέρια, που το φεγγάρι δεν έχει ανέβει ακόμα και με τον ήλιο βυθισμένο πίσω απ' το βουνό Γκάπ· μονάχα αυτοί οι δύο, μόνοι σε όλον τον ουράνιο θόλο. Διαρκεί έτσι για μια ώρα περίπου (έτσι ήταν χθες το βράδυ). Στη συνέχεια, η κυρία, με τόση αργυρή ακινησία, γλιστράει κάτω, μέσα στο φέγγος το χρωματισμένο καθαρό ρόδινο, για να βρεθεί κοντά στον ήλιο που έχει κιόλας αναχωρήσει, και ο αυτοκρατορικός Δίας αιωρείται εκεί, μόνος. Αυτός κατεβαίνει περίπου στις 8:30. Θυμίζει, με βεβαιότητα, έναν από τους "αιώνιους τροχούς" του Δάντη. Δεν μπορώ παρά να πιστεύω ότι όλο αυτό το μεγαλείο κι όλη αυτή η ομορφιά, αυτές οι καθορισμένες και αδιάλειπτες εμφανίσεις και έξοδοι, είναι κάτι περισσότερο από μαθηματικά και φοβερές θερμοκρασίες. Αν δεν είναι, τότε είμαστε τα μόνα θαυμαστά πλάσματα - γιατί μπορούμε να θαυμάσουμε.

Φορώ το άσπρο μου μεταξωτό κοστούμι μου σχεδόν συνεχώς δίχως λευκό καπέλο, το οποίο είναι πολύ άκομψο. Από την επόμενη εβδομάδα πιθανόν να κάνει περισσότερο κρύο. Ό, τι ταχτοποίησες στη βαλίτσα έφτασε εξαιρετικά - δίχως ένα τσαλάκωμα.

Και τώρα πρέπει να ντυθώ για να υποδεχτώ τους Πλανήτες, αγαπημένη, δεδομένου ότι δεν θα ήθελα να το κάνω μετά την εμφάνισή τους - και δεν περιμένουν για κανέναν.

Με αγάπη

W.

Δεδομένου ότι μου μιλήσατε για την ατυχία σας και εγώ ο ίδιος άρχισα να μιλάω για το βιβλίο σας, και αφού σκοπεύετε να θεωρήσετε ως ατυχία το γεγονός ότι σας το απορρίψαμε, αφήστε με να σας πω επιτέλους σήμερα πως η  ατυχία είναι όλη δική μας• το πιο δυσάρεστο απ' όλα είναι πως ευθυνόμαστε απόλυτα εμείς γι' αυτό. Σταθήκαμε ανόητα επιπόλαιοι. Ύστερα, όταν εξασφαλίσατε την επιτυχία, δεν είχα πια το θάρρος να σας γράψω, φοβούμενος ότι θα μπορούσατε να παρεξηγήσετε μια τόσο αργοπορημένη συμπάθεια. Εντούτοις πρέπει να ξέρετε, και ο Ζίντ πρέπει να σας το έχει αναφέρει, ότι μέσα στη Nouvelle Revue Française έχετε πολλούς φίλους.

Δεν θα συγχωρήσω ποτέ στον εαυτό μου τη δική μας προηγούμενη αμέλεια, όπως δεν θα συγχωρήσω ποτέ και το γεγονός ότι παρέλειψα να σας πω, πως αν παρουσιαζόταν ποτέ η ευκαιρία να επαναδημοσιευθεί ή να αγορασθεί εκ νέου το έργο σας, θα μπορούσατε να βασισθείτε σε μένα, εξ ολοκλήρου και για όλα, χωρίς κανέναν περιορισμό. Αν το δεύτερο βιβλίο σας είναι έτοιμο και αν βέβαια δεν σας πειράζει να είμαι εγώ ο εκδότης, είμαι έτοιμος να το τυπώσω κι αύριο ακόμη και να το κυκλοφορήσω σε ένα μήνα. Δέχομαι όλους τους όρους που θα θέσετε.

Γκαστόν Γκαλιμάρ

Τώρα, εξ αιτίας αυτών των ημερών, κινούμαι μ' ένα είδος άναυδης, τυφλής απόγνωσης, και η κάθε μέρα τελειώνει αργά. Τις νύχτες φοβάμαι ακόμα πιο πολύ, όταν η απελπισία καταρρέει, δεν είναι πια άναυδη και τυφλή, κι εγώ είμαι μονάχα ο εαυτός μου μέσα στο σκοτάδι. Είμαι μονάχα ολομόναχος μέσα σ' ένα δωμάτιο άγνωστο, σε μια πόλη ξένη, σε μια χώρα νυχτωμένη, δίχως προσχήματα, και κλαίω σαν τρελός. Χθες τη νύχτα σε είδα να χαμογελάς, χαρούμενη, σ' εμένα, όπως έκανες χίλια χρόνια πριν' και ούρλιαξα σαν τα τσακάλια απέξω. Μετά, το πρωί, τα ίδια και πάλι: να βαδίζω, σε απόγνωση, παγωμένος, σε μιαν έρημο. Ήταν μάλιστα αληθινή έρημος, οι καμήλες απόμακρες, οι ύαινες να γελάνε. Το γράφω τούτο εδώ, ίσως το τελευταίο γράμμα, μόλις προτού πέσω στο κρεβάτι σ' ένα ξενοδοχείο γεμάτο κτήνη. Μακάρι να μην έπρεπε να πέσω στο κρεβάτι. Κανένας εδώ, σ' αυτή την κάμαρα όπου γράφω, με το ραδιόφωνο να ουρλιάζει στα περσικά, δεν μπορεί κάτι στραβο σ' εμένα να δει. Δεν είμαι μονάχα παρά ένας χοντρός ξένος που γράφει ένα γράμμα' ένα όλο αγάπη, ένα όλο ευτυχία, γράμμα στη γυναίκα του «που περιμένει στο σπίτι». Χριστέ μου, και πού να ήξεραν. Πού να ήξεραν ότι η γυναίκα στην οποία γράφω δεν μ' έχει ανάγκη πια, έχει σφαλίσει την καρδιά και το κορμί της ενάντιά μου, αν και είναι η ζωή μου. Δεν μπορώ να ζήσω χωρίς εσένα -εσύ, πάντα- και δεν έχω καμία πρόθεση να κάνω κάτι τέτοιο...

Προτού ακόμα φύγω από την Αθήνα με βασάνιζε - όπως ίσως θυμάσαι - η ιδέα της ρίμας για τα Μέθανα. Έβρισκα μονάχα τρεις: Μέθανα - Πέθανα - Μέθα να (ας πούμε) να ξεχάσεις. Αν πετύχαινα και μια τέταρτη, θα σου έγραφα ένα σονέτο αναμνηστικό και... καλοτάξιδο. Αλλά κι έτσι, πραγματοποίησα την πρώτη από τις παραπάνω μ' έναν τρόπο ολότελα απροσδόκητο και κεραυνοβόλο. Δεν είχα καλά - καλά ξεμπαρκάρει και πέφτω απάνω στο μοιραίο άνθρωπο, που βρέθηκε να ξέρει το καλύτερο καπελιό, την πιο φίνα (δήθεν) ρετσίνα, τους διαλεχτότερους μεζέδες, κι είχε κιόλας σε καρτέρι ένα χταπόδι (ψυχή μου!) κρασάτο, μια σκορδαλιά μελιτζάνες (μπαρούτ τζάνουμ!) κι άλλα. Αποτέλεσμα: παρακάθησα στο τραπέζι του κ. Αντιπροέδρου το βράδι σουρωμένος στα καλά. Έτσι την ξακολούθησα και χτες. Έτσι - αμφιβάλλεις; - και σήμερα, κι αύριο, κι ο Θεός να βάλει το χέρι του!

Την παραμονή του μισεμού μου βρήκα τον Παγώνη και του έδωσα το γράμμα σου του Παλαμά, που ανέλαβε να το αφήσει σπίτι σου με τα ίδια του τα χέρια. Το έλαβες; Ευκαιρία καλή δόθηκε χτες το απόγευμα και το διάβασα στου προϊσταμένου σου. Του έκαμε - όπως το πρόβλεπα - εξαιρετικήν εντύπωση και σάμπως να τον κλόνισε στις πρώτες πεποιθήσεις του. Με ρώτησε πότε φεύγεις. Του αποκρίθηκα το Σάββατο. Και πρόστεσε: «Yποθέτω πως θα 'ρθει να μ' αποχαιρετήσει προτού φύγει». Φρόντισε, το λοιπόν, σε παρακαλώ να συμμορφωθείς, χ ω ρ ί ς ά λ λ ο, μ' αυτή του την επιθυμία που ίσως να 'ναι κι υποχρέωση από μέρους σου. Δεν ξέρω.

Την Παρασκευή το βράδι έφαγα με το Βάρναλη. Σαν αναπότρεπτη συνέπεια επιθεωρήσαμε ύστερα όσα λαϊκά «σπίτια» έτυχε και δεν έτυχε να ξέρουμε. Τα «Μονοκοτυλήδονα» τα είχε στο στόμα του κι είναι κατενθουσιασμένος μ' όσα δικά σου έτυχε ν' ακούσει - γιατί το βιβλίο σου δεν το 'λαβε κι έχει πικρά παράπονα μαζί σου. Επίμενα πως του το 'στειλες. Συμπέρανε τότε πως χάθηκε και σε θερμποπαρακαλεί να του στείλεις έν' άλλο, στο σπίτι του τούτη τη φορά κι όχι στην Εγκυκλοπαίδεια όπου θα του το ξανασουφρώσουν. Είναι: οδός Ζαλοκώστα 9. Κι εγώ νομίζω πως είναι δίκαιο να του το ξαναστείλεις, και μη λυπηθείς το αντίτυπο, γιατί ο Βάρναλης είναι φίλος καλός και τ ί μ ι ο ς άνθρωπος.

Στη «Νέα Εστία» είδα τη συνέχεια της φωτιάς που άναψες: Ο Παράσχος απαντάει στον Άγρα, κι ένας Βαφόπουλος (ποιητής με κάποιο ενδιαφέρον) από τη Σαλονίκη, επεμβαίνει στη συζήτηση υποστηρίζοντας - πολύ σωστά - τη Βαλερική «Φοινικιά» του Παλαμά, ύ σ τ ε ρ α όμως από το δικό μου σημείωμα - πάνε δυο χρόνια - στη «Semaine Egyptienne». Αλλά δεν τελειώνουν εδώ τα πράγματα. Προτού φύγω έδωσα του Άγρα το γνωστό σου μετάφρασμά μου του Bradley μ' ένα σημείωμα, και δημοσιεύεται στο ερχόμενο τεύχος της «Νέας Εστίας» της 15 Αυγούστου. Στο γυρισμό μου ελπίζω να πλασάρω και το γράμμα του Παλ[αμά]. Ύστερα έχουμε και τη μελέτη του Καραντώνη, την «Πυθία» του Ταμπάκη, και τράβα κορδέλλα... Θ' απασχολήσουμε τη βαθυστόχαστη νεοελλ[ηνική] κριτική ολόκληρη τη χρονιά. Εχτός αν τη μουρλάνουμε στ' αναμεταξύ!... Για να κάνουμε όμως a clean job of it ανάγκη πάσα να βγει και το «Propos sur la Poésie» του Valéry. Σε σένα ανήκει να το μεταφράσεις όταν πας στη Λόντρα και να μου το στείλεις για τα περαιτέρω. Γράψε μου αν πήρες το γράμμα μου.

Eυγενεστάτη Κυρία

Δυο τρόποι στοχάζομαι πως είναι πρόσφοροι για να φέρη κανείς στη δημοσιότητα ένα φωτεινό κομμάτι μιας ψυχής, κάτι σαν τα γράμματα του αγαπημένου σας. Ή να τα μεταφέρη τα γράμματα τούτα στο δικό του το ύφος, στη δική του τη γλώσσα, να τα μετάφραση να πούμε, να τους δώση μια νέα μορφή, διατηρώντας όλη τους την ουσία, ή να τα βάλη στον τύπο αυτούσια, άγγιχτα, απαράλλαχτα, με θρησκευτική ακρίβεια και πίστη, μένοντας ελεύθερος να πλέξη απάνου σε κείνα όλους τους στοχασμούς που γεννούν, τα αισθήματα που εμπνέουν, τις εξηγήσεις και τα σχόλια που χρειάζονται. Ο πρώτος τρόπος θα μας έδινεν ένα έργο τέχνης, που θα μας συγκινούσε περισσότερο από την ομορφιά του, παρά από την αλήθεια του τη γυμνή και την αντικειμενική, όπως θα μας συγκινούσε ο δεύτερος τρόπος. Ο πρώτος τρόπος είναι πιο πολύ δουλειά ενός ποιητή εξ επαγγέλματος να πούμε (αν είναι επάγγελμα η ποίηση), ενός τεχνίτη της φαντασίας. Για το δεύτερο τρόπο μπορεί εξαίρετα να δουλέψη κι ο ποιητής κι ο μελετητής κι ο άνθρωπος της καρδιάς και κάθε ένας που ξέρει και που θέλει να μας μεταδώση κάτι τι. Στην περίσταση τη δική σας η γνώμη μου είναι πως ο τρόπος ο καλύτερος για να στήσετε κάπου ταιριαστά, μνημείον εσαεί, τη φυσιογνωμία του αγαπημένου σας, είναι να του δημοσιέψετε τα γράμματά του, άγγιχτα και απαραβίαστα, στη γλώσσα τους, όπως σας τα έστελνε. Έτσι θα μας δείξετε την ψυχή του και θα μας αναστήσετε την όψη του, σωστά και ειλικρινά. Το ότι είναι γραμμένα σε καθαρεύουσα θα καταλαβαίνετε κ' εσείς, όσο κι αν χτυπά στο νου σας το ψέμα της γλώσσας τούτης, πως δεν έχει να κάμη τίποτε το ζήτημα τούτο με το ζήτημά μας το γλωσσικό. Το κακό στέκεται στην αρχή της καθαρεύουσας, κι όχι στο τέτοιο ή τέτοιο της μεταχείρισμα από ανθρώπους που είτε από την αγωγή τους, είτε από άλλους λόγους, αυτή τη γλώσσα μεταχειριστήκανε και μεταχειρίζονται για να εκφράσουν τα διανοήματα και τα αισθήματά τους. Άλλο επιτήδευση στη γλώσσα —που αυτό μπορεί να είναι κακό— και άλλο επιτηδευμένη, έτσι από τη γραμματική της, γλώσσα που δε φταίει για τούτο ο άνθρωπος που τη μεταχειρίζεται και που δύνεται και μ' αυτή να παραστήση ό,τι θέλει και να μας συγκινήση. Οί δημοτικιστές χτυπάνε —καλά καλά— την καθαρεύουσα, και όχι τούτον ή εκείνο τον καθαρευουσιάνο. Έτσι πρέπει να νοείται το γλωσσικό μας το ζήτημα.

Τώρα για την άλλη σας την απορία που μου κάνετε την τιμή να με ρωτάτε, η γνώμη μου είναι:
Βέβαια, θα είτανε προτιμότερο, να τα γράφατε τα δικά σας τα λόγια, εκείνα που θα συντροφέψουν τα γράμματά Του, στη γλώσσα μας τη ζωντανή, τη δημοτική, αφού ο νους σας, σας λέει πως έχουμε δίκιο• νους και καρδιά δεν απέχουν τόσο πολύ όσο φαίνονται πως απέχουν, και θα βλέπατε μάλιστα πώς τα σύνορά τους είναι πολύ ανακατωμένα και πως το ένα στοιχείο βοηθά και συμπληρώνει το άλλο. Η αρμονία δε θα χαλούσε, γιατί τα δυο κείμενα θα μένανε πάντα χωρισμένα, και δεν θα ήταν το γλωσσικό εκείνο μέσ' από το ίδιο κοντύλι ανακάτωμα που πολλές φορές πειράζει την καλαισθησία. Θα ήτανε δυο όργανα διαφορετικά που θα συντελούσανε τα δυο στο παίξιμο του ίδιου μουσικού κομματιού, το καθένα με τη δική του νότα. Έπειτα θα δίνατε ένα σημαντικό παράδειγμα, που με το φύλο σας, με το οικογενειακό σας τα’ όνομα, με την κοινωνική σας περιωπή, με την ξεχωριστή σας ατομικότητα, θα βοηθούσε πολύ στην πρόοδο της Ιδέας. Όσο κι αν είναι η ανατροφή μας από το σχολείο και από την παράδοση του γραφτού μας λόγου άλλη, μα τη δημοτική μας τη γλώσσα, την έχουμε όλοι μας, γραμματισμένοι και αγράμματοι, μέσα στο αίμα μας, και με κάποια προσοχή και υπομονή και καλή θέληση, θα μπορούσατε ίσως, και με όλους σας τους δισταγμούς, να θαυματουργήσετε. Έχετε δε πολύ κοντά σας και το φωτεινό παράδειγμα του λαμπρού μας Ίδα. Αυτή είναι η γνώμη μου από την όψη της τη θεωρητική. Μα το συμπέρασμά μου ξέρετε ποιο είναι; Να μη διστάσετε μια στιγμή, και να γράφετε τη γλώσσα εκείνη που μάθατε, που ξέρετε και που τη φοβάστε λιγότερο από την άλλη, την καινούρια, την κάπως επαναστατική, όταν γράφεται. Γιατί το ζήτημα είναι να γράψετε με την καρδιά σας, ελεύτερα, και όχι από αναγκαστική, με το νου σας μονάχα, αναγνώριση, έστω και μιας αλήθειας. Το ζήτημά μας είναι πάντα σχετικό. Και στην περίσταση τη δική σας θα σας ήταν ίσως προτιμότερο να κάνετε τη δουλειά σας με το όργανο, που όσες και αν έχει ατέλειες, το έχετε συνηθισμένο στα χέρια σας, παρά με το ατελέστερο όργανο, που θα σας δυσκόλευε πολύ περισσότερο.

Ελπίζω πως η μνήμη και η αγάπη του άντρα σας θα σας οδηγήσουν πάντα σ' έναν ίσιο δρόμο. Δεν αμφιβάλλω πως το βιβλίο που του ετοιμάζετε θα είναι το πιο ταιριαστό του μνημόσυνο. Σε ό,τι δύναμαι ακόμα να σας χρησιμέψω, σας παρακαλώ να μη διστάσετε να με θυμηθήτε.